اگرچه از عمر زندان به شکل نوین آن بیش از دو قرن نمی گذرد و در طی این دو قرن زندان اشکال متفاوتی به خود دیده و نظام های اجرایی گوناگون را تجربه کرده است. اما از حدود سه دهه پیش شمار بالای زندانیان، کمبود فضای زندان، هزینه رو به افزایش آن و میزان بالای تکرار جرم در زندانیان جرم شناسان را به اندیشه کاهش توسل به مجازات حبس به عنوان مجازات اصلی نظام عدالت کیفری سوق داد که با این گرایش، ضمانت اجراهایی به عنوان مجات های جایگزین حبس یا اجتماع محور ایجاد شدند.

این مجازات ها امروزه صورت های مختلفی یافته و اهداف گوناگونی را دنبال می کنند و هر روز در کشورهای جهان در حال گسترش می باشند. موج این تحولات اخیراً به کشور ما نیز رسیده است. در سال 1384 لایحه مجازات های اجتماعی تدوین شد که به مرحله تصویب نرسید.

لکن در لایحه قانون مجازات اسلامی سال 1390، قانونگذار یک قسمت مجزا را به مجازات های جایگزین حبس تعریف، نوع آنها ، شرایط و بسترهای اجرای آنها اختصاص داده است. نتایج بدست آمده از این تحقیق حاکی از آن است که طبق آمارها و مطالعات انجام شده توسط حقوقدانان و جرم شناسان در اکثر کشورهای جهان، مجازات حبس، در دستیابی به اهداف اصلی مجازات ها(اصلاح و درمان مجرم و بازپذیری اجتماعی او) ناموفق بوده و هم از لحاظ عملی و هم از لحاظ نظری با بحران و ناکارآمدی مواجه بوده است و لذا تصویب قانون جامع و کامل در خصوص مجازات های جایگزین حبس و بسترسازی لازم در این زمینه و نیز آگاه سازی مردم و قضات، از موجبات و شرایط اساسی اجرای صحیح آن می باشد.

فهرست مطالب                                                                      
مقدمه 2
الف- بیان مسأله     5
ب- اهمیت و ضرورت تحقیق 7
ج- اهداف و کاربردهای تحقیق. 7
د- سوالات تحقیق  8
هـ - فرضیه های تحقیق . 9
و- روش تحقیق 9
ز- ساختار تحقیق 9

بخش اول : چرایی مجازات های جایگزین حبس و ساز و کارهای آن .  11
فصل اول : مفهوم و دلایل طرح جایگزین‌های حبس . 12
مبحث اول : مجازات حبس و عوامل ناکارآمدی آن. 12
گفتار اول : تعریف، اهداف و مزایای حبس . 13
بند اول : تعریف مجازات حبس  13
الف- زندان در ادبیات فقهی و حقوقی . 13
ب- تعریف زندان در آئین نامه سازمان‌ زندان ها . 14
بند دوم : اهداف مجازات حبس . 16
الف- پیشگیری عام . 16
ب- پیشگیری خاص 17
بند سوم : مزایای مجازات حبس . 17
الف- تنبیه و ارعاب مجرم . 18
ب- صیانت از جامعه و جان مجرم  18
ج- امکان بهتر رعایت اصل تناسب . 19
د- انسانی تر بودن در مقایسه با سایر مجازات ها . 19
گفتار دوم : عوامل ناکارآمدی مجازات حبس .20
بند اول : ناکامی در دستیابی به اهداف.21
بند دوم : جرم زا بودن محیط زندان22
بند سوم : تعارض با اصل شخصی بودن مجازات ها 24
بند چهارم : هزینه اقتصادی زندان. 25
بند پنجم : تراکم جمعیت و کمبود فضای مناسب. 25
بند ششم : اثر روانی نامطلوب زندان بر زندانی 27
بند هفتم : مشکلات بهداشتی موجود در زندان . 27  
بند هشتم : از بین رفتن حس مسئولیت زندانی. 28
مبحث دوم : مجازات های جایگزین حبس و دلایل گرایش به آن 28
گفتار اول : مفهوم مجازات های جایگزین حبس و جایگاه آن در مقررات ایران و سازمان ملل متحد 29
بند اول : مفهوم مجازات جایگزین حبس. 29
الف- مفهوم عام 29
ب- مفهوم خاص 30
بند دوم : جایگاه مجازات های جایگزین حبس در مقررات ایران و سازمان ملل متحد. 31
الف- در مقررات ایران . 32
ب- در مقررات سازمان ملل متحد 33
گفتار دوم : دلایل گرایش به مجازات های جایگزین حبس. 38
بند اول : کاهش جمعیت کیفری زندان و صرفه جویی هزینه ها 38
بند دوم : اصلاح و بازپروری اجتماعی مجرم 39
بند سوم : افزایش اعتماد عمومی نسبت به دستگاه عدالت کیفری 39
بند چهارم : جبران خسارت بزه‌دیده 40

فصل دوم : ساز و کارهای اعمال و اجرای مجازات های جایگزین حبس  42
مبحث اول : بسترهای(پیش شرط های) اعمال موثر مجازات های جایگزین حبس 42
گفتار اول : بسترهای تقنینی و اقتصادی. 42
بند اول : بستر تقنینی. 43
بند دوم : بستر اقتصادی 44
گفتار دوم : بستر های آموزشی و اجتماعی . 44
بند اول : بستر آموزشی . 45
بند دوم : بستر اجتماعی . 46
مبحث دوم : قواعد مشترک ناظر بر مجازات های جایگزین حبس در لایحه 
جدید قانون مجازات اسلامی 47
گفتاراول : ویژگی های مشترک مجازات های جایگزین حبس. 48
بند اول : تعیین و اجرای آن از سوی دادگاه. 48
بند دوم : ضرورت گذشت شاکی خصوصی  49
بند سوم : ضرورت وجود جهات تخفیف . 51
بند چهارم : رعایت اصل تناسب 53
بند پنجم : الزامی یا اختیاری بودن صدور آنها 54
الف- موارد الزامی بودن54
ب- موارد اختیاری بودن 54
بند ششم : امکان صدور دو نوع به طور همزمان. 55
بند  هفتم : تکلیف دادگاه بر تعیین مدت مجازات حبس ضمن صدور حکم. 56
بند هشتم : تصریح و تفهیم آثار تبعیت و تخلف از مفاد حکم به محکوم. 58
بند نهم : امکان صدور همزمان مجازات های جایگزین با مجازات های  تتمیمی یا تبعی 59
گفتار دوم : موارد منع اعمال مجازات های جایگزین حبس و تغییر در آن 60
بند اول : موارد منع اعمال مجازات های جایگزین حبس . 61
الف- ارتکاب جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی 62
ب- ارتکاب جرایم عمدی متعدد 64
ج- ارتکاب جرایم عمدی با مجازات قانونی بیش از یکسال حبس و تخفیف آن به کمتر از یکسال 65
بند دوم : موجبات تغییر در مجازات های جایگزین حبس 66
الف- تخفیف و تبدیل. 67
ب- تشدید 69
ج- توقف موقت  70
د- لغو مجازات های جایگزین حبس 71

بخش دوم : جلوه های مجازاتهای جایگزین حبس در حقوق ایران 73
فصل اول : جایگزین های سنتی . 74
مبحث اول : جزای نقدی . 74
گفتار اول : مفاهیم و تاریخچه جزای نقدی 75
بند اول : مفهوم جزای نقدی  75
بند دوم : تاریخچه جزای نقدی. 76
گفتار دوم : موجبات اعمال جزای نقدی و میزان آن.76
بند اول : جزای نقدی به عنوان مجازات اصلی76
بند دوم : جزای نقدی به عنوان مجازات جایگزین حبس (موضوع لایحه قانون مجازات اسلامی سال 1390). 77
بند سوم : میزان جزای نقدی  78
مبحث دوم : محرومیت از حقوق اجتماعی.79
گفتار اول : مفهوم و تاریخچه محرومیت از حقوق اجتماعی.79
بند اول : مفهوم محرومیت از حقوق اجتماعی و انواع آن80
الف- مفهوم محرومیت از حقوق اجتماعی80
ب- انواع محرومیت از حقوق اجتماعی82
بند دوم : تاریخچه محرومیت حقوق اجتماعی83
گفتار دوم : موجبات اعمال محرومیت از حقوق اجتماعی و تشریفات آن.84
بند اول : محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان مجازات اصلی84
الف- محرومیت های اجتماعی محدود کننده آزادی85
ب- محرومیت های اجتماعی سالب حقوق اجتماعی.86
بند دوم : محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان کیفر فرعی87
الف- محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان کیفر تکمیلی87
ب- محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان مجازات تبعی88

فصل دوم : جایگزین های نوین.91
مبحث اول : دوره مراقبت.91
گفتار اول : مفهوم و تاریخچه دوره مراقبت94
بند اول : مفهوم دوره مراقبت94
بند دوم : تاریخچه دوره مراقبت96
گفتار دوم : موجبات و شرایط اعمال و اجرای دوره مراقبت.97
بند اول : موجبات.97
بند دوم : شرایط اختصاصی اعمال و اجرای دوره مراقبت.98
الف- مدت دوره مراقبت98
ب- وظایف محکوم.98
ج- وظایف ماموران دوره مراقبت. 100
مبحث دوم : جزای نقدی روزانه و خدمات عمومی رایگان.102
گفتار اول : جزای نقدی روزانه .102
بند اول : مفهوم و تاریخچه جزای نقدی روزانه.103
الف- مفهوم جزای نقدی روزانه.103
ب- تاریخچه جزای نقدی روزانه.104
بند دوم : موجبات و شرایط اعمال و اجرای جزای نقدی روزانه104
الف- موجبات اعمال جزای نقدی روزانه و میزان آن.105
1- موجبات اعمال جزای نقدی روزانه105
2- میزان جزای نقدی روزانه.106
ب- شرایط اختصاصی جزای نقدی روزانه106
گفتار دوم : خدمات عمومی رایگان108
بند اول : مفهوم و تاریخچه خدمات عمومی رایگان.108
الف- مفهوم خدمات عمومی رایگان109
ب- تاریخچه خدمات عمومی رایگان110
بند دوم : موجبات و شرایط اعمال و اجرای خدمات عمومی رایگان.111
الف- موجبات اعمال خدمات عمومی رایگان112
ب- مدت اعمال خدمات عمومی رایگان113
ج- شرایط اعمال و اجرای مجازات خدمات عمومی.114
نتیجه گیری و پیشنهادات118

منابع و مآخذ. 126
1- منابع فارسی  126
الف – کتابها . 126
ب- مقالات و مجلات . 128
ج- پایان نامه . 131
د- تقریرات . 131
2- منابع لاتین . 132
الف- کتابها . 132
ب- قانون  132